Bài viết được dịch từ chia sẻ gốc: No, You Can’t Make a Person Change.
—
Tất cả chúng ta đều đã từng gặp người đó – một người mà chúng ta luôn cảm thấy muốn nói rằng “giá mà họ đã…”. Tháng này sang tháng khác, năm này sang năm khác – chúng ta yêu mến họ, chúng ta quan tâm đến họ, chúng ta lo lắng cho họ, nhưng khi chúng ta tắt đèn hoặc gác máy, chúng ta tự nhủ với chính mình, rằng “giá mà họ đã…”
Có lẽ đó là một thành viên trong gia đình. Có lẽ, họ chán nản. Đau lòng. Thoái chí. Có lẽ, họ không còn tin vào chính họ. Và mỗi lần bạn nhìn thấy họ, bạn lại cố gắng lấp đầy họ bằng tình yêu thương và sự tự tin của bạn ở nơi họ, bạn khen ngợi chiếc áo phông mới in hình người nhện của họ và nói với họ rằng mái tóc mới của họ mới ấn tượng làm sao. Lâu lâu bạn khích lệ họ, tự nguyện đưa ra vài lời khuyên và gợi ý cho họ một hoặc hai cuốn sách rồi thầm lặng nói với bản thân:
“Giá mà họ tin vào chính họ…”
Hoặc có lẽ đó là một người bạn. Có lẽ bạn thấy họ lúc nào cũng kém cỏi. Uống quá nhiều. Lừa dối bạn đời. Vứt tất cả tiền tiết kiệm được vào những sở thích đua xe kỳ quặc nhưng đầy ám ảnh. Bạn kéo họ sang một bên và dành cho họ lời động viên tay đặt trên vai rằng bạn bè nghĩa là thế đó. Có lẽ bạn nhìn vào tài khoản ngân hàng của họ và có lẽ thậm chí cho họ vay một hoặc hai lần, trong khi đầu bạn thì lại liên tục nghĩ:
“Giá mà họ đã sống có tổ chức…”
Hoặc có lẽ đây là tình huống tồi tệ nhất. Có lẽ đó chồng bạn/vợ bạn/bạn trai của bạn/bạn gái của bạn. Hoặc tệ hơn nữa, đó là chồng cũ/vợ cũ/bạn trai cũ/bạn gái cũ của bạn. Có lẽ mối quan hệ đã chấm dứt nhưng bạn vẫn cứ mong mỏi vào hy vọng rằng bằng cách nào đó họ sẽ thay đổi. Rằng có một mẩu thông tin đặc biệt nào đó họ đã bỏ lỡ mà có thể thay đổi mọi thứ. Có lẽ bạn tiếp tục mua cho họ những cuốn sách mà chưa bao giờ họ đọc. Có lẽ bạn kéo họ tới gặp một bác sĩ chuyên khoa mà họ không muốn đến. Có lẽ bạn cố gắng gửi cho họ những tin nhắn thoại đầy nước mắt vào 2 giờ sáng, hét lên rằng, “Tôi vẫn chưa đủ với anh sao?!!?”
Yeah, giống như rằng nó đã hiệu quả…
Tất cả chúng ta đều đã gặp người đó trong đời. Yêu thương họ làm chúng ta tổn thương. Nhưng đánh mất họ cũng làm chúng ta tổn thương. Thế nên, chúng ta quyết định, cách duy nhất để cứu chữa mớ hỗn độn về cảm xúc này chính là phải thay đổi họ.
“Giá mà họ đã…”
Trong chuyến diễn thuyết vào mùa xuân năm nay, tôi có để một phần hỏi đáp ở cuối mỗi bài nói chuyện. Lúc nào cũng vậy, ở mỗi thành phố, ít nhất một người sẽ đứng dậy, đưa ra một lời giải thích rất dài về tình trạng rối ren của họ và kết thúc với câu nói, “Làm thế nào tôi có thể khiến anh ấy/cô ấy thay đổi? Giá mà họ làm X thì mọi thứ đã tốt hơn rồi.”
Và câu trả lời của tôi, trong mọi tình huống, luôn giống nhau: bạn không thể.
Bạn không thể khiến một ai đó thay đổi. Bạn có thể truyền cảm hứng cho họ để thay đổi. Bạn có thể cho họ những hướng dẫn để thay đổi. Bạn có thể hỗ trợ họ trong những thay đổi của họ.
Nhưng bạn không thể khiến họ thay đổi.
Đó là bởi vì khiến một người làm thứ gì đó, thậm chí nếu đấy là vì lợi ích cho chính họ thì cũng đòi hỏi một sự ép buộc hoặc lôi kéo. Nó liên quan đến việc can thiệp trong cuộc sống của họ theo cách gọi là sự vi phạm vượt quá giới hạn (boundary violation), và do đó, trong nhiều trường hợp nó sẽ phá hủy mối quan hệ hơn là mang đến sự giúp đỡ.
Có những sự vượt quá giới hạn mà thường không được nhận ra bởi vì chúng được thực hiện với những ý định hết sức tốt đẹp. Timmy thất nghiệp. Timmy nằm trên chiếc ghế dài của mẹ, và cảm thấy thương hại cho chính bản thân mình mỗi ngày. Thế nên, bà mẹ bắt đầu điền hồ sơ xin việc cho Timmy. Mẹ bắt đầu hét vào mặt Timmy, gọi tên anh ta và khiến anh ta thấy tội lỗi vì là một kẻ vô dụng như vậy. Có lẽ bà thậm chí còn vứt hẳn chiếc máy chơi game Playstation của anh ta ra khỏi cửa vì mục đích tốt, chỉ để cho anh ta thêm có chút động lực.
Trong khi những ý định của bà mẹ có lẽ là tốt đẹp, và trong khi một vài người thậm chí còn coi hành động của bà như là một kiểu tình yêu nghiêm khắc rất đáng khâm phục, thì hành động đó sau cùng sẽ phản tác dụng. Nó là sự vi phạm vượt quá giới hạn. Nó chịu trách nhiệm cho những hành động và cảm xúc của một người khác, và thậm chí khi đã xong xuôi với những điều tốt nhất của ý định thì sự vi phạm vượt quá giới hạn cũng sẽ hủy hoại các mối quan hệ.
Hãy nghĩ như thế này. Timmy cảm thấy thương hại cho chính mình. Timmy không thể nhìn ra bất cứ mục đích sống nào trong thế giới độc ác, nhẫn tâm này. Sau đó, đột nhiên, bà mẹ xuất hiện và vứt chiếc Playstation của anh ta vào sọt rác trong khi theo nghĩa đen sẽ ra ngoài và giúp anh ta tìm một công việc. Điều này không chỉ không giúp Timmy loại bỏ niềm tin thế giới này độc ác và nhẫn tâm và anh ta chẳng có chỗ trong đó mà nó còn là bằng chứng xa hơn cho thấy về cơ bản, Timmy đang có vấn đề.
Sau cùng, nếu Timmy không phải là thứ bỏ đi đó thì anh ta sẽ không cần bà mẹ phải đi ra ngoài và tìm việc cho anh ta, đúng không?
Thay vì để Timmy hiểu, “Hey, thế giới vẫn ổn, mình có thể kiểm soát mọi chuyện,” thì bài học lại là “Oh, yeah, mình là một người đàn ông đã trưởng thành mà vẫn cần mẹ làm mọi thứ cho mình – mình biết có điều gì không đúng đang xảy ra với mình rồi.”
Đấy là cách mà những nỗ lực hết sức giúp đỡ ai đó thường sẽ phản tác dụng. Bạn không thể khiến một ai đó tự tin hoặc trân trọng chính họ hoặc tự chịu trách nhiệm – bởi vì những cách thức bạn sử dụng để làm điều đó sẽ phá hủy sự tự tin, tôn trọng và trách nhiệm.
Đối với một người để thay đổi thực sự, họ buộc phải cảm thấy rằng thay đổi là ở họ, rằng họ đã lựa chọn nó, họ kiểm soát nó. Nếu không thì sự thay đổi sẽ mất hết tác dụng.
Một sự phán xét phổ biến trong công việc của tôi đó là không giống như đa phần các tác giả phát triển bản thân (self-help) khác, tôi không bảo mọi người điều phải làm. Tôi không vẽ ra những kế hoạch hành động với các bước từ A đến F hay tạo ra hàng loạt những bài tập ở cuối mỗi chương sách.
Nhưng tôi không làm vậy vì một lý do rất đơn giản: Tôi không đi đến quyết định điều gì là đúng với bạn. Tôi không đi đến quyết định điều gì giúp bạn trở thành một người tốt hơn. Và thậm chí nếu tôi đã ra quyết định thì sự thật rằng tôi đã nói với bạn làm điều đó, đúng hơn là bạn làm nó vì chính bạn, sẽ cướp đi khỏi bạn hầu hết những lợi ích về mặt cảm xúc.
Những người có xu hướng gắn chặt với thế giới self-help luôn bế tắc ở trong đó bởi vì họ mất khả năng mãn tính để chịu trách nhiệm cho những lựa chọn của họ. Đầy rẫy những người mà trôi nổi trong cuộc đời tìm kiếm một ai đó – một người có chức quyền hoặc một tổ chức hoặc một bộ những nguyên tắc – để bảo với họ chính xác điều họ cần nghĩ, điều họ cần làm, điều họ cần quan tâm.
Nhưng vấn đề là, mỗi một hệ thống giá trị cuối cùng đều thất bại. Mỗi một định nghĩa về thành công cuối cùng đều cho thấy chẳng ra gì. Và nếu bạn phụ thuộc vào những giá trị của một người khác thì rồi bạn sẽ cảm thấy lạc lõng và mất bản sắc của bạn ngay từ ban đầu.
Thế nên, nếu ai đó giống tôi đứng trên sân khấu và nói với bạn rằng vì một nửa số tiền tiết kiệm của bạn, tôi sẽ chịu trách nhiệm cho cuộc đời của bạn và bảo bạn chính xác điều bạn cần làm và điều bạn cần trân trọng, không chỉ tôi đang đơn thuần khiến vấn đề ban đầu của bạn thêm kéo dài mà tôi còn đang kiếm được rất nhiều tiền trong khi làm như vậy.
Những người sống sót qua thảm kịch, những người mà đã bị bỏ rơi hay bị nhục mạ hay cảm thấy lạc lõng, họ sống sót qua nỗi đau đó bằng cách theo đuổi những thế giới quan mà hứa hẹn cho họ hy vọng. Nhưng cho đến khi họ học được cách tạo ra hy vọng đó cho chính họ, để chọn lựa những giá trị của riêng họ, để chịu trách nhiệm cho những trải nghiệm của riêng họ, không có gì thực sự được hàn gắn. Với một người xuất hiện trước bạn rồi nói, “Đây này, lấy hệ thống giá trị của tôi trên chiếc đĩa bạc ấy. Bạn có muốn nhận thêm những thứ khác mà giá trị hơn không?” chỉ kéo dài vấn đề, thậm chí nếu được hành động với những ý định tốt nhất.
(Cảnh báo: Một sự can thiệp chủ động trong cuộc sống của một người có thể là cần thiết nếu người đó trở nên là một mối đe dọa cho chính bản thân họ và cho những người khác. Và khi tôi nói, “đe dọa” ý tôi là mối đe dọa thực sự – họ đang dùng thuốc quá liều hoặc tính cách trở nên thất thường, bạo lực và có những ảo giác rằng họ đang sống cùng Charlie ở nhà máy socola của Willy Wonka).
Làm thế nào bạn có thể giúp đỡ mọi người?
Vậy thì nếu bạn không thể ép ai đó thay đổi, nếu can thiệp vào cuộc đời của họ theo cách mà loại bỏ trách nhiệm cho những lựa chọn của riêng họ cuối cùng sẽ phản tác dụng thì bạn có thể làm gì? Làm thế nào bạn có thể giúp đỡ mọi người?
1. Hành động tiên phong như là tấm gương
Bất cứ ai mà đã từng tạo ra một thay đổi lớn trong cuộc đời của họ đều nhận ra có một hiệu ứng lan tỏa trong các mối quan hệ của họ. Bạn dừng uống rượu và dừng tham gia các bữa tiệc, thế rồi đột nhiên những người bạn nghiện rượu của bạn cảm thấy như bạn đang lờ họ đi hoặc “ở địa vị cao hơn” họ nên họ không còn xứng đáng với bạn nữa.
Nhưng đôi khi, chỉ đôi khi, có lẽ một trong những người bạn tiệc tùng đó sẽ tự nhủ với họ rằng, “M* kiếp, yeah, mình có thể nên cắt giảm bạn bè cũng được, và họ cũng học theo bạn không tiệc tùng nữa. Họ tạo ra những thay đổi giống y như bạn đã làm, không phải bởi vì bạn đã can thiệp vào cuộc sống của họ, kiểu nói, “Cậu, đừng uống quá chén hôm thứ 3 nhé”, mà đơn giản là bởi vì bạn dừng khiến mình rơi vào ảo giác, và điều đó trở nên khích lệ cho những người khác.
2. Thay vì cho họ câu trả lời, hãy cho họ những câu hỏi tốt hơn
Một khi bạn nhận ra việc áp đặt câu trả lời riêng của bạn lên một ai đó sẽ hủy hoại những lợi ích ẩn chứa sau những câu trả lời đó, thì lựa chọn duy nhất còn lại chỉ là giúp họ đặt ra những câu hỏi tốt hơn.
Thay vì nói, “bạn nên đấu tranh để được tăng lương,” bạn có thể nói, “bạn có tin rằng bạn đang được trả lương xứng đáng?”
Thay vì nói, “bạn cần dừng tha thứ cho những trò ngốc nghếch của em gái bạn,” bạn có thể nói, “bạn có thấy mình cần chịu trách nhiệm cho những trò ngốc nghếch của em gái bạn không?”
Thay vì nói, “hãy dừng ị vào quần của bạn đi, thật gớm ghiếc”, bạn có thể nói, “Bạn đã từng nghĩ tới chiếc toilet chưa? Đây này, tôi sẽ chỉ cho bạn cách sử dụng nó được chứ?”
Không hề dễ để đặt câu hỏi cho mọi người. Nó đòi hỏi sự kiên nhẫn. Suy nghĩ thông suốt. Biết quan tâm. Nhưng đấy có thể là lý do tại sao nó thật hữu ích. Khi bạn trả tiền cho một bác sĩ chuyên khoa, về cơ bản bạn chỉ đang trả tiền cho những câu hỏi tốt hơn. Và đó là lý do tại sao nhiều người cảm thấy trả tiền cho bác sĩ chuyên khoa thật là “vô ích” bởi vì họ nghĩ họ đang chi tiền để nhận được câu trả lời cho những vấn đề của họ, nhưng tất cả họ nhận được chỉ là nhiều câu hỏi hơn mà thôi.
3. Giúp đỡ vô điều kiện
Điều này không phải ám chỉ bạn có thể không bao giờ cho mọi người những câu trả lời. Nhưng những câu trả lời buộc phải được tìm kiếm bởi chính những người đó. Có một sự khác biệt rất lớn giữa việc tôi nói, “Này, tôi biết điều gì là tốt nhất cho bạn”, và bạn đến với tôi rồi nói, “Bạn nghĩ điều gì là tốt nhất cho tôi?”
Một cái là tôn trọng quyền tự trị và tự chủ. Cái còn lại thì không.
Do đó, thường điều tốt nhất bạn có thể làm đó đơn giản là cho mọi người biết rằng bạn luôn có mặt nếu ai đó cần bạn. Rất kinh điển, kiểu, “Này, tôi biết bây giờ bạn đang trải qua thời gian khó khăn. Nếu bạn muốn nói chuyện, hãy cho tôi biết nhé.”
Nhưng nó cũng có thể rõ ràng hơn. Cách đây vài năm, một người bạn của tôi đã trải qua rất nhiều vấn đề với bố mẹ của anh ta. Thay vì đưa ra lời khuyên hay bảo với anh ta điều anh ta nên làm, tôi đơn giản nói với anh ta về một vài vấn đề mà tôi đã gặp với bố mẹ của tôi trước đây mà tôi tin là giống y hệt. Mục tiêu không phải là ép bạn tôi dùng lời khuyên của mình hay làm điều tôi đã làm hay thậm chí quan tâm tới điều đã xảy ra với tôi. Tất cả là lựa chọn của anh ta.
Tôi chỉ đơn giản đang đưa ra một lời nhận xét. Chỉ đưa ra một ý kiến thôi. Và nếu nó hữu ích cho anh ta theo bất cứ cách nào đó, anh ta có thể sử dụng nó. Nếu không, cũng ổn thôi, chẳng sao cả.
Bởi vì làm theo cách đó, những câu chuyện của chúng ta truyền tải giá trị mà nằm ngoài những thứ liên quan đến bản thân chúng ta. Đó không phải tôi cho họ lời khuyên. Đó là trải nghiệm của tôi giúp đưa ra những góc nhìn cho trải nghiệm của họ. Không có gì có thể ngăn trở, xâm phạm quyền của họ trong việc lựa chọn và chịu trách nhiệm cho những trải nghiệm của chính họ. Nó được trân trọng.
Bởi vì sau cùng, chúng ta chỉ có năng lực thay đổi bản thân chúng ta mà thôi. Chắc chắn, Timmy có thể có một công việc đầy thú vị và một chiếc máy chơi game không hẳn là Playstation. Nhưng cho đến khi định nghĩa về bản thân của anh ta thay đổi, cho đến khi những cảm xúc của anh ta về bản thân mình và cuộc sống của mình chuyển hướng, còn không anh ta vẫn là Timmy ngày trước, trừ việc bây giờ anh ta có một bà mẹ khó chịu hơn mà thôi.