Tại sao tất cả những thứ tuyệt vời nhất trên đời đều trái ngược với điều chúng ta vẫn tin

Bài viết được dịch từ chia sẻ gốc Why the Best Things in Life are All Backwards. Mình dịch nguyên văn từ bài gốc để phù hợp với giọng văn của tác giả nên có chứa một số ngôn từ khiếm nhã. Bạn vui lòng cân nhắc trước khi đọc. 

—

Có một bài huấn luyện nằm trong chương trình đào tạo đặc nhiệm SEAL Hải quân Mỹ được gọi là drown-proofing. Trong bài huấn luyện này, chân và tay của các binh sĩ bị buộc lại bằng hai sợi dây, tay để sau lưng và sau đó, bị ném phịch xuống một hồ sâu 9 foot (khoảng 2,7m).  

Nhiệm vụ của các binh sĩ là ngâm mình trong nước trong 5 phút và phải cố gắng sống sót.

Giống như đa phần các bài huấn luyện khác của SEAL, trong bài tập drown-proofing, phần lớn lính mới nỗ lực để tồn tại trong nước mà không bị chết đuối đều thất bại. Sau khi bị ném xuống nước, nhiều người trong số họ hoảng loạn và hét lên để được nâng lên khỏi mặt nước. Một số cựa quậy cho tới khi chìm vào trong nước, mất ý thức để rồi được kéo lên và làm cho tỉnh lại. Nhiều năm qua, một số binh sĩ còn thiệt mạng khi tham gia bài huấn luyện này.

Tuy nhiên, một số binh sĩ vẫn vượt qua được. Và họ làm được bởi vì họ hiểu hai bài học mà hoàn toàn trái với những điều mọi người vẫn tin tưởng.

Bài học đầu tiên về down-proofing rất ngược đời: bạn càng đấu tranh để giữ đầu mình trên mặt nước thì càng nhiều khả năng bạn bị chìm.

Với tay và chân bị buộc chặt, thật không thể nào mà giữ thân người trên mặt nước trong 5 phút được. Tệ hơn, nỗ lực hạn chế của bạn để giữ cho cơ thể nổi lên sẽ chỉ khiến bạn chìm nhanh hơn mà thôi. Mẹo đối với bài tập này quả thực là để bạn chìm xuống dưới hồ. Từ đó, nhẹ nhàng đẩy chân xuống đáy bể để tạo đà đẩy người lên mặt nước. Một khi đã ngoi lên mặt nước, hãy hít vào thật nhanh và cứ tiếp tục như vậy cho những lần nổi lên tiếp theo.

Điều kỳ lạ là nỗ lực sống sót trong bài tập drown-proofing không yêu cầu bất cứ sức mạnh siêu nhiên hay độ bền nào. Thậm chí, bạn cũng không cần phải biết bơi. Ngược lại, nó cần ở bạn khả năng không biết bơi. Thay vì kháng cự lại những định luật vật lý mà thường sẽ khiến bạn không thể sống sót thì bạn buộc phải đầu hàng chúng và sử dụng chúng để cứu chính bạn.

Bài học thứ hai của drown-proofing hiển nhiên hơn một chút, nhưng cũng rất ngược đời: bạn càng hoảng loạn thì bạn càng tiêu tốn nhiều oxy hơn và càng nhiều khả năng bạn mất ý thức và chìm xuống. Đầy éo le và chẳng vui vẻ gì, bài tập này khiến bản năng sinh tồn của bạn chống lại bạn: bạn càng muốn thở mãnh liệt thì càng ít khả năng bạn có thể thở. Ý chí tồn tại của bạn càng mãnh liệt thì khả năng bạn thiệt mạng càng lớn.

Hơn cả một bài kiểm tra ý chí về mặt thể chất, drown-proofing còn là một bài kiểm tra về khả năng tự kiểm soát cảm xúc của mỗi binh sĩ trong những tình huống cực kỳ nguy hiểm. Liệu anh có thể kiểm soát được thôi thúc muốn ngoi lên mặt nước của mình không? Liệu anh có thể thả lỏng bản thân khi đối mặt với cái chết cận kề? Liệu anh có sẵn sàng mạo hiểm đời mình để phục vụ những mục tiêu và giá trị cao hơn?

Các kỹ năng này còn quan trọng hơn rất nhiều so với khả năng bơi lội của bất cứ binh sĩ nào. Chúng quan trọng hơn khả năng đàn hồi (resilience), sự dẻo dai của cơ thể hay hoài bão của một binh sĩ. Chúng quan trọng hơn việc anh ta thông minh như thế nào, anh ta đã từng học ở trường nào hay anh ta sẽ trông như thế nào trong một bộ suit Ý cực bảnh.

Kỹ năng này – khả năng từ bỏ sự kiểm soát khi muốn kiểm soát nhất – là một trong những kỹ năng quan trọng nhất mà bất cứ ai cũng có thể rèn luyện được. Không phải chỉ để vượt qua được khóa huấn luyện của SEO. Mà còn vì cuộc sống.

Phần lớn mọi người đều cho rằng mối quan hệ giữa nỗ lực (effort) và phần thưởng (reward) là tương ứng. Chúng ta nghĩ làm việc nhiều gấp đôi thì sẽ tạo ra kết quả gấp đôi. Rằng quan tâm tới mối quan hệ nhiều gấp đôi thì sẽ khiến mọi người cảm thấy được yêu thương gấp đôi. Rằng hét nói to gấp đôi thì sẽ khiến khả năng bạn là người đúng gấp đôi.

Giả thuyết ở đây là đa phần mọi thứ trong cuộc sống đều tồn tại theo đường cong tuyến tính (linear curve), và luôn tồn tại một tỷ lệ tương ứng giữa nỗ lực và phần thưởng:

Nhưng cho phép tôi cho bạn biết một thứ – với tư cách là một người mà chỉ cố gắng uống một lượng Red Bull gấp đôi bình thường để có thể hoàn thành việc chỉnh sửa bài viết chết tiệt này – giả thuyết trên gần như không bao giờ đúng. Phần lớn thế giới không tồn tại theo một đường cong tuyến tính. Mối quan hệ tuyến tính chỉ tồn tại cho những công việc lặp đi lặp lại, không đòi hỏi tư duy, học vẹt – lái xe, điền thông tin vào mấy tập giấy, lau chùi nhà tắm… Trong tất cả những tình huống này, bỏ ra 2 giờ để làm thứ gì đó sẽ cho năng suất gấp đôi việc chỉ làm trong 1 giờ. Nhưng lý do đơn giản bởi vì chúng chẳng yêu cầu sự khéo léo hay tư duy gì cả.

Đa phần các hoạt động trong cuộc sống không vận hành theo một đường cong nỗ lực/phần thưởng tuyến tính bởi vì phần lớn chúng không phải là thứ sơ đẳng hay không đòi hỏi tư duy. Phần lớn chúng phức tạp, đòi hỏi sự cố gắng về mặt cảm xúc và/hoặc tinh thần và yêu cầu sự thích nghi.

Do đó, phần lớn các hoạt động đều tạo ra một đường cong sinh lợi giảm dần (diminishing returns curve).

Sinh lợi giảm dần nghĩa là bạn càng trải nghiệm nhiều thứ gì đó thì càng ít phần thưởng bạn nhận được. Ví dụ điển hình ở đây là tiền. Sự khác biệt giữa kiếm được 30.000 USD và 40.000 USD là rất lớn, thậm chí còn mang tính thay đổi cuộc đời. Sự khác biệt giữa kiếm được 120.000 USD và 140.000 USD nghĩa là chiếc xe hơi của bạn giờ đây sẽ có thêm vài thiết bị sưởi ấm ghế ngồi đẹp hơn một chút. Sự khác biệt giữa kiếm được 127.020.000 USD và 127.040.000 USD về cơ bản chỉ là một lỗi khi quy tròn số trên bản khai thu nhập cá nhân để đóng thuế của bạn.

Thuật ngữ sinh lợi giảm dần áp dụng cho hầu hết các trải nghiệm phức tạp và mới mẻ. Số lần bạn tắm trong một ngày; số cánh gà bạn ăn ngấu nghiến trong một giờ đầy hạnh phúc; số lần trở về nhà thăm mẹ của bạn trong một năm – chúng là tất cả những trải nghiệm mà thời gian đầu sẽ mang lại giá trị rất lớn, nhưng về sau sẽ giảm dần giá trị khi bạn càng thường xuyên làm chúng (xin lỗi mẹ).

Một ví dụ khác: những nghiên cứu về năng suất làm việc chỉ ra rằng chúng ta thực sự chỉ làm việc năng suất trong 4 đến 5 giờ đầu tiên mỗi ngày. Sau đó, năng suất sẽ giảm dần rất mạnh tới điểm mà sự khác biệt giữa làm việc 12 giờ và 16 giờ về cơ bản là chẳng có gì cả (không tính tới việc thiếu ngủ).

Tình bạn cũng diễn ra theo đường cong sinh lợi giảm dần. Có một người bạn là điều cần thiết cho cuộc sống. Có hai rõ ràng tốt hơn một. Nhưng có 10 thay vì 9 sẽ khiến cuộc sống của bạn bắt đầu thay đổi một chút. Và có 21 thay vì 20 sẽ khiến việc nhớ tên từng người trở nên khó hơn nhiều.

Tình dục cũng có đường sinh lợi giảm dần, giống như ăn, ngủ, uống rượu, tập gym, đọc sách, đi nghỉ mát, thuê nhân viên, uống caffeine, tiết kiệm cho nghỉ hưu, lên lịch họp công việc, ôn thi, thủ dâm, thức khuya để chơi video game – còn vô số những ví dụ khác nữa. Lợi ích thật sự chúng mang lại đều giảm đi khi bạn càng làm chúng nhiều, bạn càng cố gắng nhiều hay bạn càng có nhiều. Tất cả đều vận hành theo một đường cong sinh lợi giảm dần.

Nhưng còn có một đường cong khác, một đường cong mà có thể bạn chưa bao giờ nhìn thấy hoặc nghe đến trước đây – và phần lớn bởi vì tôi tự bịa ra. Đó là đường cong đảo ngược (inverted curve).

Đường cong đảo ngược là đường cong mù mờ đầy kỳ quái, khi mà nỗ lực và phần thưởng có mối tương quan tiêu cực – cụ thể, càng nhiều nỗ lực bạn dồn vào để làm thứ gì đó thì càng nhiều khả năng bạn sẽ không làm được.

Drown-proofing tồn tại theo đường cong đảo ngược. Càng nhiều nỗ lực bạn dồn để ngoi lên khỏi mặt nước thì càng nhiều khả năng bạn sẽ không làm được. Tương tự, bạn càng muốn thở thì càng nhiều khả năng bạn sẽ ngừng thở trong hồ nước tiểu nồng nặc mùi clo!

Nhưng tôi biết bạn đang nghĩ “Vậy thì sao, Mark?. Tôi lỡ uống quá nhiều pina colada rồi thì làm sao mà tìm được điểm sâu nhất của hồ chứ, và chắc chắn là không thể nào buộc chân và tay của mình rồi cố để sống sót trong cái hồ đó đâu. Ai mà thèm quan tâm tới đường cong đảo ngược?”

Điều này đúng, ít thứ trong đời vận hành theo đường cong đảo ngược lắm. Nhưng ít thứ đó lại cực kỳ quan trọng. Thực tế, tôi sẽ lý giải cho bạn thấy những trải nghiệm và mục tiêu quan trọng nhất trong đời tất cả đều tồn tại trên đường cong đảo ngược.

Nỗ lực và phần thưởng có một mối quan hệ tuyến tính khi mà hành động không đòi hỏi động não và đơn giản. Nỗ lực và phần thưởng có mối quan hệ tương quan giảm dần về lợi ích khi hành động phức tạp và có nhiều biến thể.

Nhưng khi hành động đơn thuần thuộc về tâm lý – một trải nghiệm mà tồn tại duy chỉ trong ý thức riêng của chúng ta – thì mối quan hệ giữa nỗ lực và phần thưởng lại trái ngược.

Theo đuổi hạnh phúc khiến bạn không thể hạnh phúc. Mọi cố gắng kiểm soát cảm xúc tốt hơn chỉ khiến chúng ta thất bại. Khao khát được tự do hơn là thứ khiến chúng ta cảm thấy bị bế tắc. Nhu cầu được yêu và được chấp nhận ngăn chúng ta yêu thương và chấp nhận chính bản thân mình.

Aldous Huxley từng viết: “Chúng ta càng cố gắng làm thứ gì đó với ý chí thấy rõ thì chúng ta càng ít thành công. Sự thành thạo và kết quả chỉ đến với những ai hiểu được nghệ thuật đảo ngược của việc làm và không làm, hay sự kết hợp của thư giãn với hành động”.

Các yếu tố cơ bản nhất của tâm lý học đều rất ngược đời. Đó là bởi vì về mặt ý thức, khi chúng ta cố gắng tạo ra một trạng thái tâm trí (a state of mind) thì khao khát có được trạng thái đó tạo ra một trạng thái khác và thường ngược với cái chúng ta đang cố gắng tạo dựng.

Đây là “Quy luật ngược lại” (The Backwards Law) mà tôi đã giải thích trong chương 1 của cuốn “The Subtle Art of Not Giving a Fuck” (Nghệ thuật tinh tế của việc đếch quan tâm): khao khát một trải nghiệm tích cực tự nó là một trải nghiệm tiêu cực; chấp nhận một trải nghiệm tiêu cực là một trải nghiệm tích cực.

Quy luật này mở rộng ra phần lớn – nếu không nói là tất cả – các khía cạnh của sức khoẻ tinh thần và các mối quan hệ:

1. Kiểm soát – Bạn càng cố gắng kiểm soát cảm xúc và sự thôi thúc của bạn thì bạn càng cảm thấy mất năng lượng. Đời sống cảm xúc của chúng ta thường đầy sóng gió và không kiểm soát được; khao khát kiểm soát nó càng khiến nó tệ hơn. Ngược lại, bạn càng chấp nhận cảm xúc và sự thôi thúc tồn tại bên trong bạn thì bạn càng có thể dẫn dắt và làm chủ nó.

2. Tự do – Khao khát tự do liên tục, thật trớ trêu, lại giới hạn chúng ta theo nhiều cách. Tương tự, chỉ bằng cách giới hạn chính chúng ta – thông qua việc lựa chọn và kiểm soát những thứ nhất định trong cuộc đời – thì chúng ta mới có được sự tự do thực sự.

3. Hạnh phúc – Cố gắng hạnh phúc khiến chúng ta ít hạnh phúc. Chấp nhận không hạnh phúc làm chúng ta hạnh phúc.

4. An toàn – Cố gắng khiến bản thân cảm thấy an toàn nhất có thể càng tạo ra nhiều sự bất an. Thoải mái với sự không chắc chắn là thứ cho phép chúng ta cảm thấy an toàn.

5. Tình yêu – Chúng ta càng cố gắng làm người khác yêu và chấp nhận chúng ta thì càng ít khả năng họ sẽ như vậy và quan trọng hơn, càng ít khả năng chúng ta yêu và chấp nhận chính chúng ta.

6. Tôn trọng – Chúng ta càng đòi hỏi sự tôn trọng từ phía những người khác thì họ càng ít tôn trọng chúng ta. Chúng ta càng tôn trọng những người khác thì họ sẽ càng tôn trọng chúng ta.

7. Tin tưởng –  Chúng ta càng cố gắng làm mọi người tin tưởng chúng ta thì càng ít khả năng họ sẽ tin chúng ta. Chúng ta càng tin tưởng những người khác thì đổi lại, họ sẽ càng tin chúng ta.

8. Tự tin – Chúng ta càng cố gắng cảm thấy tự tin thì chúng ta sẽ tạo ra càng nhiều sự bất an và lo lắng. Chúng ta càng chấp nhận những thất bại thì chúng ta càng cảm thấy thoải mái với những sai lầm của chính mình.

9. Thay đổi – Chúng ta càng khao khát muốn thay đổi bản thân mình thì càng nhiều khả năng chúng ta luôn cảm thấy như thể chúng ta không đủ tốt. Trong khi đó, càng chấp nhận bản thân mình thì chúng ta sẽ càng trưởng thành và phát triển bởi vì chúng ta thực sự sẽ quá bận rộn tới mức không còn thời gian để làm những việc chỉ để nhận được sự chú ý của người khác.

10. Ý nghĩa – Chúng ta càng cố gắng tìm kiếm ý nghĩa hay mục đích sâu xa hơn của cuộc đời thì bản thân chúng ta sẽ càng bị ám ảnh và càng có cách hiểu nông cạn về nó. Chúng ta càng cố gắng mang đến ý nghĩa cho cuộc đời của những người khác thì chúng ta càng cảm nhận được những tác động lớn lao mà chúng ta tạo ra.

Những trải nghiệm tâm lý bên trong này tồn tại trên đường cong đảo ngược bởi vì chúng vừa là nguyên nhân vừa là kết quả của cùng một thứ: tâm trí của chúng ta. Khi bạn khao khát hạnh phúc, tâm trí bạn đồng thời cũng là thứ đang khao khát hạnh phúc và cũng chính là mục tiêu mà nó khao khát đạt được.

Khi đề cập đến những mục tiêu hiện hữu, trừu tượng, cao ngất trời này, tâm trí của chúng ta giống như một chú chó mà, sau một thời gian đuổi bắt những sinh vật nhỏ khác thành công, nó quay trở lại và quyết định cũng áp dụng đúng chiến thuật đó với chiếc đuôi của mình. Với chú chó, điều này dường như logic. Sau cùng, thì đuổi bắt giúp nó có được mọi thứ khác trong cuộc sống của nó. Vậy thì tại sao lại không thử bắt lấy chiếc đuôi của mình?

Nhưng, chú chó có thể không bao giờ bắt được chiếc đuôi của nó. Càng cố bắt thì chiếc đuôi dường như càng đi xa. Lý do bởi vì chú chó không thể nhận ra rằng chiếc đuôi và bản thân nó nằm trên cùng một cơ thể.

Mục tiêu ở đây là kiểm soát tâm trí – một thứ tuyệt vời dành cả đời để học cách đuổi bắt những thứ khác – và dạy nó đừng đuổi bắt chính nó nữa. Dừng theo đuổi ý nghĩa, tự do và hạnh phúc bởi chúng chỉ khiến nó đánh mất chính nó mà thôi. Để dạy nó cách có được thứ nó khao khát bằng cách từ bỏ điều nó khao khát. Để chỉ cho nó cách duy nhất nổi lên trên mặt nước là bằng cách để nó chìm xuống.

Nhưng làm thế nào chúng ta làm được điều này? Bằng cách từ bỏ. Bằng cách đầu hàng. Không phải vì chúng ta yếu thế. Mà là vì sự thừa nhận rằng thế giới thật khó hiểu. Bằng cách nhận ra rằng chúng ta là những vết đốm thật mỏng manh và giới hạn nhưng chỉ là tạm thời trên sự trải dài vô hạn của thời gian. Bạn có thể làm được bằng cách từ bỏ kiểm soát, không phải bởi vì bạn cảm thấy bất lực mà là bởi vì bạn mạnh mẽ. Bởi vì bạn quyết định từ bỏ những thứ nằm ngoài tầm kiểm soát của bạn. Bạn quyết định chấp nhận rằng đôi khi, mọi người không thích bạn, rằng bạn thường thất bại và rằng bạn thường chẳng hiểu bạn đang làm gì.  

Bạn chấp nhận sự sợ hãi và không chắc chắn, và khi bạn nghĩ bạn đang chìm thì thời điểm bạn chạm tới đáy mới là lúc bạn sẽ được cứu thoát khỏi cái chết.